Сотні тысяч людзей зьніклі падчас канфліктаў або пэрыядаў рэпрэсій як мінімум у 85 краінах сьвету, паводле зьвестак ААН. 21 сьнежня 2010 году ў сваёй рэзалюцыі № 65/209 Генэральная Асамблея ААН выказала глыбокую заклапочанасьць ростам колькасьці гвалтоўных або нядобраахвотных зьнікненьняў у розных рэгіёнах сьвету, у тым ліку арыштаў, затрыманьняў і выкраданьняў, калі яны зьяўляюцца часткай гвалтоўных зьнікненьняў або прыраўноўваюцца да іх, а таксама ўсё часьцейшымі паведамленьнямі аб перасьледзе, жорсткім трактаваньні й запалохваньні сьведак зьнікненьняў або сваякоў зьніклых.
У гэтай жа рэзалюцыі Асамблея вітала прыняцьце Міжнароднай канвэнцыі аб абароне ад гвалтоўных зьнікненьняў і пастанавіла абвясьціць 30 жніўня Міжнародным днём ахвяраў гвалтоўных зьнікненьняў, які з 2011 году адзначаецца штогод.
З гвалтоўнымі зьнікненьнямі знаёмая і Беларусь. Пасьля прыходу да ўлады Аляксандра Лукашэнкі ягоныя палітычныя апанэнты атрымлівалі пагрозы здароўю і жыцьцю.
Зьнікненьне Юрыя Захаранкі
7 траўня 1999 году быў выкрадзены былы міністар унутраных справаў Беларусі, адзін зь лідэраў тагачаснай апазыцыі Юры Захаранка. Лукашэнка зьняў яго з пасады 12 кастрычніка 1995 году сваім указам.
«Паважаныя сябры. Чорныя вораны лятаюць над нашай краінай. Таму ўчора працаваў нацыянальны Кангрэс у абарону Канстытуцыі, супраць дыктатуры. У Кангрэсе бралі ўдзел паўтары тысячы чалавек, больш як 130 журналістаў зь Беларусі, Англіі, Амэрыкі, Нямеччыны, Польшчы і іншых краін Эўропы. Кангрэс прыняў дакумэнты, якія будуць вам прапанаваныя для зацьверджаньня: рашэньне круглага стала аб адлучэньні ад улады Лукашэнкі», — сказаў Юры Захаранка ў кастрычніку 1996-га.
На момант выкраданьня Захаранку было 47 гадоў. Маці Ўльляна Захаранка дзевятнаццаць гадоў спрабавала дамагчыся праўды, але не дачакалася, памерла ў 2020 годзе. У Нямеччыне жывуць жонка Вольга, дочкі Алена і Юлія, ўнукі Дзяніс і Кірыла.
«Міліцыянт, які адмовіўся стаць катам», — так гаварылі пра Захаранку ягоныя паплечнікі ў інтэрвію Радыё Свабода ў 2000 годзе.
У фільме Юрыя Хашчавацкага «Звычайны прэзыдэнт» Юры Захаранка кажа, што Лукашэнка хоча мець непадзельную ўладу і дзеля гэтага будзе выкарыстоўваць усе мэтады без разбору. Захаранка прызнаецца, што хацеў паўплываць на прэзыдэнта і застаўся адным зь нямногіх у атачэньні Лукашэнкі, хто казаў яму праўду.
5 траўня 1999 году Захаранка заехаў да маці ў родную вёску Васілішкі, абяцаў прыехаць 11-га і дапамагаць на агародзе. Раней ён гаварыў маці, што калі загіне, гэта адбудзецца праз Лукашэнку.
7 траўня, за некалькі гадзін да выкраданьня, Юры Захаранка заяжджаў да фатографа Ўладзімера Кармілкіна. Як казаў пазьней у інтэрвію Свабодзе Кармілкін, Захаранка ня проста прадчуваў небясьпеку, а з пэўных крыніцаў пра яе ведаў. Як было пазьней высьветлена, за Захаранкам вялі вонкавае назіраньне.
Позьнім вечарам 7 траўня 1999 году Захаранка ішоў ад аўтастаянкі ля пажарнай часткі на вуліцы Магілёўскай да свайго дому на вуліцы Жукоўскага. Тое, што адбывалася далей, бачылі сьведкі, якія пазьней расказалі ўсё ў інтэрвію газэце «Народная воля», а потым і сьледчай пракуратуры Сьвятлане Байковай. Гэта муж і жонка, якія пажадалі захаваць ананімнасьць з прычынаў бясьпекі. Яны жылі ў доме, побач зь якім якраз праходзіла дарога, якою ішоў былы міністар унутраных справаў Юры Захаранка. Гэтыя людзі бачылі з вакна, як да вусатага мужчыны падышлі двое мужчын і запхнулі яго ў машыну цёмна-сіняга колеру. Ён нешта пасьпеў крыкнуць, але дзьверы зачыніліся. Калі стала вядома пра зьнікненьне генэрала Захаранкі, гэтыя людзі здагадаліся, каго ў той вечар запіхвалі ў машыну.
Выкраданьне Віктара Ганчара і Анатоля Красоўскага
16 верасьня 1999 году — апошні дзень, калі ў Менску бачылі жывымі экс-кіраўніка Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі, былога дэпутата Вярхоўнага Савету Віктара Ганчара і ягонага сябра, бізнэсоўца Анатоля Красоўскага.
Увечары 16 верасьня Ганчар і Красоўскі прыехалі ў менскую лазьню на вуліцы Фабрычнай, 20. Апошні раз іх бачылі прыкладна ў 22:35, калі абодва выйшлі з будынку і селі ў «джып-чэрокі» Красоўскага.
Потым на месцы гвалтоўнага выкраданьня былі знойдзеныя сьляды крыві Віктара Ганчара, аскепкі шкла і задняга ліхтара аўтамабіля. Сьведкі расказвалі, што напярэдадні бачылі чырвоны BMW, у якім сядзелі тры чалавекі; працаўніца лазьні чула крыкі, шум, мужчынскія галасы.
Пазьней стала вядомым меркаванае месца забойства палітыка і прадпрымальніка. Адбылося гэта на закансэрваванай вайсковай базе за 5 кілямэтраў ад Бегамля (Докшыцкі раён Віцебскай вобласьці), дзе базаваўся спэцыяльны атрад хуткага рэагаваньня МУС (САХР). Тамсама, як сказаў былы баец САХРу Юры Гараўскі, закапалі целы апанэнтаў Лукашэнкі ды іхны джып.
Крымінальную справу па факце зьнікненьня Ганчара і Красоўскага пачала пракуратура Менску. Аналіз сабраных у справе доказаў, у тым ліку паказаньняў сьведак, дае падставу меркаваць, што Ганчара і Красоўскага гвалтоўна выкралі невядомыя асобы.
5 сьнежня 2002 году суд Савецкага раёну Менску прызнаў Віктара Ганчара зьніклым бязь вестак. У студзені 2003-га сталічная пракуратура прыпыніла расьсьледаваньне крымінальнай справы па факце зьнікненьня Віктара Ганчара і Анатоля Красоўскага.
21 лістапада 2000 году начальнік упраўленьня крымінальнай міліцыі МУС генэрал-маёр Мікалай Лапацік у рапарце на імя міністра Навумава апісаў падрабязнасьці выкраданьня Ганчара, Красоўскага, а таксама былога міністра ўнутраных справаў Юрыя Захаранкі групай спэцназу на чале з камандзірам часткі № 3214 Дзьмітрыем Паўлічэнкам. Ён нават пазначыў месца канчатковага пахаваньня — спэцыяльны ўчастак на Паўночных могілках. Пісаў рапарт і тагачасны начальнік СІЗА № 1 Алег Алкаеў — пра «расстрэльны пісталет», які выдаваўся напярэдадні зьнікненьняў Захаранкі, Ганчара і Красоўскага.
Алег Алкаеў эміграваў у Нямеччыну, дзе памёр ў 2022 годзе.
Зьнікненьне Зьмітра Завадзкага
7 ліпеня 2000 году зьнік беларускі тэлеапэратар Зьміцер Завадзкі, які паехаў у аэрапорт сустракаць свайго калегу Паўла Шарамета.
У 2002 годзе Менскі абласны суд прызнаў вінаватай у выкраданьні Завадзкага групу былога байца спэцпадразьдзяленьня МУС «Алмаз» Валерыя Ігнатовіча, які сустракаўся з Завадзкім у Чачэніі. Ігнатовіч асуджаны на пажыцьцёвае зьняволеньне.
27 лістапада 2003 году суд Фрунзэнскага раёну Менску прызнаў Завадзкага памерлым, хоць цела яго не было знойдзена ні тады, ні пазьней.
Жонка выкрадзенага Сьвятлана Завадзкая ня раз зьвярталася ў Сьледчы камітэт (СК) па інфармацыю аб крымінальнай справе, зьвязанай з выкраданьнем яе мужа. У адказ на гэтыя звароты ў СК ёй заявілі, што вядзеньне крымінальнай справы прыпыненае і закон не прадугледжвае права пацярпелага атрымліваць копіі працэсуальных дакумэнтаў.
Афіцыйныя вэрсія — забойства з помсты за інтэрвію Завадзкага «Белорусской деловой газете» («БДГ»), у якім ён згадаў беларускіх наёмнікаў. Сям’я лічыць, што прычынай быў фільм пра вайну ў Чачэніі.
«Я схіляюся да таго, што прычынай стаў фільм „Чачэнскі дзёньнік“, — расказвала жонка Зьмітра Сьвятлана. — Ён меў выйсьці на канале ОРТ 10 ліпеня 2000-га. У тэлевізіі круцілі анонс гэтай стужкі аўтарства Паўла Шарамета. Магчыма, наверсе спалохаліся. Ня выключана, што 7 ліпеня Дзіму ўзялі, каб даведацца пра зьмест, ці будзе там нешта пра Беларусь. Але, седзячы ў Менску, мантаваць ён, вядома, ня мог. Магчыма, яго катавалі, а калі ўбачылі, што ня змогуць схаваць сьлядоў, забілі...»
Падчас сьледзтва старанна вывучалі біяграфію Зьмітра, у якой не было ніякіх чорных плямаў, успамінала Сьвятлана.
«Адзінае, за што ўдалося зачапіцца, — вось гэтае інтэрвію „БДГ“. І ў мяне такое ўражаньне, што ўжо потым да гэтага інтэрвію проста падцягнулі абвінавачаных. Гэтая вэрсія толькі на першы погляд моцная, але навошта бандытам было браць Дзіму ў аэрапорце, калі якраз напярэдадні ён адзін езьдзіў на рыбу? І чаму камэры, як назло, менавіта 7 ліпеня не працавалі і пост міліцэйскі ў аэрапорце зьнялі? Гэта ўсё Ігнатовіч зрабіў?»
Хто можа быць датычны да выкраданьняў і забойстваў?
У датычнасьці да зьнікненьняў Віктара Ганчара і Анатоля Красоўскага, а таксама Юрыя Захаранкі і журналіста Зьмітра Завадзкага падазраюцца былы генэральны пракурор і былы дзяржаўны сакратар Савету бясьпекі Віктар Шэйман, былы міністар унутраных справаў Юры Сівакоў і былы камандзір САХРу Дзьмітры Паўлічэнка, якога называлі «камандзірам беларускага эскадрону сьмерці». На ўсіх іх з 2004 году накладзеныя санкцыі Эўразьвязу і ЗША.
Меркаванага камандзіра «эскадрону сьмерці» Дзьмітрыя Паўлічэнку затрымлівалі ў 2000 годзе на загад старшыні КДБ Уладзімера Мацкевіча і з санкцыі генэральнага пракурора Алега Бажэлкі па падазрэньні ў арганізацыі палітычных забойстваў. Аднак празь дзень яго вызвалілі з асабістага распараджэньня Лукашэнкі, а Мацкевіча і Бажэлку неўзабаве адправілі ў адстаўку.
Палкоўнік Алег Алкаеў, які пасьля вызваленьня Паўлічэнкі і прызначэньня ў пракуратуру Шэймана звольніўся зь міліцыі і пасьпеў зьехаць у Нямеччыну, выступіў з выкрыцьцямі ў справе зьніклых. Паводле яго, у 1999 годзе з распараджэньня тагачаснага міністра ўнутраных справаў Юрыя Сівакова ён азнаёміў з працэдурай выкананьня сьмяротнага прысуду камандзіра САХРу Дзьмітрыя Паўлічэнку. У тым жа годзе Алкаеў двойчы з асабістага ўказаньня міністра Сівакова выдаваў спэцыяльны пісталет ПБ-9, прызначаны для выкананьня сьмяротных прысудаў; пазьней, супаставіўшы даты, ён выказаў здагадку, што з гэтага пісталета былі забітыя Юры Захаранка, Віктар Ганчар і Анатоль Красоўскі.
Прызнаньні і суд Гараўскага
У 2019 годзе былы баец САХР Юры Гараўскі даў нямецкай тэлекампаніі DW сэнсацыйныя паказаньні, заявіўшы, што ўваходзіў у спэцыяльны падразьдзел САХР МУС Беларусі, які спрычыніўся да зьнікненьняў апанэнтаў улады і, паводле яго, расстраляў трох чалавек — Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага і Юрыя Захаранку.
Паводле экс-супрацоўніка МУС, які эміграваў зь Беларусі, ён уваходзіў у склад групы спэцназаўцаў, якая мае дачыненьне да зьнікненьняў апанэнтаў улады. Гараўскі заявіў, што ўсіх траіх забіў зь пісталета асабіста Дзьмітры Паўлічэнка. Паводле яго, целы Ганчара і Красоўскага закапалі на базе МУС пад Бегамлем у Віцебскай вобласьці, а цела Захаранкі спалілі ў крэматорыі менскіх Паўночных могілак.
24 сьнежня 2019 году ў інтэрвію радыё «Эхо Москвы» Лукашэнка заявіў, што ніхто, акрамя яго, ня мог даць каманду аб выкраданьні і забойстве палітыкаў, а ён «ніколі ў жыцьці не аддаваў такую каманду» і ня дасьць цяпер. Ён запытаў, навошта яму было б такое патрэбна і «што зьмянілася, калі ў Беларусі ня стала двух ці трох чалавек», дадаўшы, што «Дзіма Завадзкі праз Чачню Шарамета загінуў». Лукашэнка зьвязаў заявы Гараўскага з тагачаснай палітычнай сытуацыяй: «заўтра прэзыдэнцкія выбары».
Пасьля інтэрвію Гараўскага праваабаронцы дамагліся завядзеньня крымінальнай справы на Гараўскага. Сьледзтва вялі ў Швайцарыі, дзе экс-баец САХРу папрасіў палітычнага прытулку. Яго абвінавацілі ў «датычнасьці да шматлікіх зьнікненьняў» (мясцовае заканадаўства не дазволіла абвінаваціць яго ў забойствах ці саўдзеле ў іх, бо злачынствы ўчынялі на тэрыторыі Беларусі).
У верасьні 2023 году акруговы суд у Роршаху (кантон Санкт-Гален) апраўдаў Гараўскага, палічыўшы яго паказаньні недастатковымі для прызнаньня вінаватым паводле выстаўленага абвінавачаньня.
Пасьля прызнаньняў Гараўскага 18 сьнежня 2019 году Сьледчы камітэт Беларусі аднавіў папярэдняе сьледзтва аб фактах зьнікненьня экс-міністра ўнутраных справаў Захаранкі, экс-кіраўніка Цэнтральнай выбарчай камісіі Віктара Ганчара і бізнэсоўца Красоўскага. Аднак у сакавіку расьсьледаваньне прыпынілі.
Удава зьніклага ў 1999 годзе бізнэсоўца Анатоля Красоўскага Ірына Красоўская падала скаргу ў Генэральную пракуратуру Беларусі, у якой пісала, што СК не зрабіў належных захадаў у сувязі з прызнаньнем Юрыя Гараўскага. Генэральная пракуратура адмовілася пераглядаць пастанову СК аб прыпыненьні расьсьледаваньня: у адказе гаворыцца, што рашэньне «прынятае законна і абгрунтавана», таму няма падставаў для яго скасаваньня .
Што важна ведаць пра зьнікненьне беларускіх палітыкаў
- 7 траўня 1999 году быў выкрадзены і імаверна забіты былы міністар унутраных справаў Беларусі, дзяяч апазыцыі генэрал Юры Захаранка.
- 16 верасьня 1999 году зьніклі бязь зьвестак былы старшыня Цэнтравыбаркаму і віцэ-сьпікер Вярхоўнага Савету Беларусі Віктар Ганчар, які рыхтаваў імпічмэнт Аляксандру Лукашэнку, і ягоны сябра, бізнэсоўца Анатоль Красоўскі. Пазьней на менскай вуліцы Фабрычнай, дзе меркавана адбылося выкраданьне, былі знойдзеныя аскепкі аўтамабільнага шкла і сьляды крыві.
- Прадстаўнікі беларускай апазыцыі, родныя зьніклых і міжнародная супольнасьць лічаць, што яны былі выкрадзеныя па палітычных матывах. У датычнасьці да іх зьнікненьняў падазраюцца Віктар Шэйман (былы кіраўнік Адміністрацыі прэзыдэнта), Уладзімер Навумаў (былы міністар унутраных спраў), Юры Сівакоў (займаў пасаду кіраўніка МУС) і Дзьмітры Паўлічэнка (на той момант камандзір брыгады спэцназу ўнутраных войскаў МУС), адносна якіх з 2004 году дзейнічаюць санкцыі Эўразьвязу і ЗША.
- У верасьні 2004 году Аляксандар Лукашэнка ахарактарызаваў Шэймана, Навумава, Сівакова і Паўлічэнку – як «самых сумленных, надзейных, адданых народу й дзяржаве людзей».
- На пачатку 2019 году Сьледчы камітэт паведаміў аб прыпыненьні расьсьледаваньня спраў аб зьнікненьні Захаранкі, Ганчара і Красоўскага. У сьнежні 2019 году справу аб зьнікненьні Захаранкі аднавілі.
- 16 сьнежня 2019 году нямецкае выданьне Deutsche Welle апублікавала інтэрвію, у якім Юры Гараўскі, які назваў сябе байцом беларускага «эскадрону сьмерці», расказаў, як удзельнічаў у выкраданьні і забойстве праціўнікаў Аляксандра Лукашэнкі 20 гадоў таму пад камандаваньнем Дзьмітрыя Паўлічэнкі.
- 24 сьнежня 2019 году ў інтэрвію «Эхо Москвы» Лукашэнка заявіў, што ніхто акрамя яго ня мог даць каманду аб выкраданьні і забойстве палітыкаў, а ён «ніколі ў жыцьці не аддаваў такую каманду» і ня дасьць цяпер. Ён запытаў, навошта яму было б такое патрэбна і «што зьмянілася, калі ў Беларусі ня стала двух ці трох чалавек», і дадаў, што «Дзіма Завадзкі з-за Чачні Шарамета загінуў». Лукашэнка зьвязаў заявы Гараўскага з тым, што «заўтра прэзыдэнцкія выбары».
- 19 верасьня 2023 году ў Швайцарыі ў крымінальным судзе у Санкт-Галене пачаўся працэс Юрыя Гараўскага па справе аб зьнікненьнях апанэнтаў Лукашэнкі. Суд стаў прэцэдэнтам.
- Акруговы суд горада Роршах (кантон Санкт-Гален, Швайцарыя) апраўдаў Юрыя Гараўскага па абвінавачваньні ў гвалтоўных зьнікненьнях, нягледзячы на тое, што ён публічна і некалькі разоў прызнаваўся ў выкраданьні і забойствах Юрыя Захаранкі, Віктара Ганчара і Анатоля Красоўскага — трох выдатных дзеячаў апазыцыі рэжыму Аляксандра Лукашэнкі — у Беларусі ў 1999 годзе.
Форум