0:00 — ці былі творчыя дзеячы БССР камуністычнымі калябарантамі
1:37 — чаму беларусы — гэта русіны бяз Кіева і літвіны бязь Вільні
4:40 — чаму літаратурная беларуская мова — гэта мова абруселых літоўцаў
6:40 — ці могуць беларусы, як нацыя, пры поглядзе на сваё мінулае са зваротнай сілай называць сваю радзіму і сваіх продкаў Беларусьсю і беларусамі
8:23 — ці заваявалі літоўцы русінаў
10:28 — стварэньне ВКЛ было заваёвай ці аб'яднаньнем, сымбіёзам?
12:05 — каго ў Статуце ВКЛ 1588 году называлі «русінамі» і «літвінамі»
13:33 — чаму Кіеў у 1569 годзе ня ўсе называлі «Русьсю»
15:38 — ці могуць сёньня беларусы называць сваіх продкаў «беларусамі-літвінамі»
18:45 — ці магла Унія, калі б не была зьнішчаная, стаць верай новай беларускай нацыі
21:35 — што Беларусі дало існаваньне на мяжы Захаду і Ўсходу
23:05 — ці могуць праваслаўныя краіны ўлівацца ў заходнюю цывілізацыю
Фрагмэнт размовы вядоўцы Сяргея Абламейкі з Алегам Латышонкам:
— Нядаўна мы вырашылі зрэагаваць на нярэдкія публікацыі ў Фэйсбуку аб тым, што дзеячы беларускай культуры, якія жылі і стваралі ў БССР, ня вартыя павагі нас сёньняшніх хаця б з тае прычыны, што яны бралі тытулы і ўзнагароды ад савецка-камуністычнай улады, а значыць, былі калябарантамі. Як ты ставісься да такіх ідэй і ацэнак?
— Я памятаю, што ўжо ў пачатку 1990-х гадоў такія ацэнкі, хоць і ня надта пашыраныя, былі. Цяпер мае дачыненьне з чарговай хваляй. Але такі радыкалізм нічому ня служыць, паколькі ў БССР былі такія абставіны і трэба было нешта рабіць. А цяпер аказваецца, што ўсе, хто спрабаваў нешта беларускае зрабіць, калябаранты. Гэта занадта. Былі сапраўдныя калябаранты, якія вынішчалі беларускую культуру, дык няма чаго чапляцца да тых, хто яе ствараў.
— Якраз у камэнтарах да той маёй гутаркі з прафэсарам Уладзімера Лобачам пра БССР зьявіўся адзін наш сталы глядач і камэнтатар заходнерускіх поглядаў. Ён адмаўляе натуральны і гістарычны характар узьнікненьня беларускай нацыі і сьцьвярджае, што гэта бальшавікі ў 1920-я гады штучна стварылі беларускую нацыю з часткі адзінага рускага народу. І вось тут якраз так ўдала склалася, што менавіта ты ў гэты час закончыў пісаць сваю новую кнігу пад назвай «Беларусь у сутыкненьні цывілізацый». Якраз у гэтай кнізе ёсьць адказы на шмат якія пытаньні пра гістарычны шлях Беларусі, беларускага народу і беларускай нацыі. Вось цытата з тваёй кнігі: «Лёс беларусаў ў Шпэнглераўскім значэньні пачынаецца ў ХІІІ ст. разам са зьяўленьнем на Русі літоўцаў. Таму што беларусы — новая нацыя, гэта нашчадкі як часткі даўніх русінаў, так часткі літоўцаў, русіны бяз Кіева і літвіны бязь Вільні, прычым літаратурная беларуская мова — гэта мова зрушчаных літоўцаў». Патлумач гэты свой тэзіс.
— Што тут тлумачыць? Кожны, хто ведае гісторыю Беларусі, ведае, што прыйшлі літоўцы, узьнікла Вялікае Княства Літоўскае, пачынаецца новы віток гісторыі. Раней былі Полацкае княства, Тураўскае княства, але калі мова ідзе пра сучасную нацыю, то мы якраз нашчадкі тых літоўцаў і русінаў, пра якіх я ўжо раней казаў. Таму ня бачу, што тут яшчэ тлумачыць — гэта ж проста гістарычны факт, а ня нейкая мая гіпотэза. Весьцю дыскусію зь невукамі, якія сьцьвярджаюць, што Беларусь прыдумалі бальшавікі — гэта проста ніжэй годнасьці беларуса.
— Цікавы гэты твой тэзіс пра тое, што «літаратурная беларуская мова — гэта мова зрушчаных літоўцаў». Калі браць за адлік пачатак фармаваньня беларускай мовы, дык з дадзеных лінгвістыкі вынікае, што асноўныя фанэтычныя асаблівасьці беларускай мовы існавалі ўжо ў VIII — IX стагодзьдзях. Значыць той працэс славянізацыі «літоўцаў» азначае пачатак этнагенэзу беларусаў. Але з дадзеных сучаснай генэтыкі мы ведаем, што беларусы даволі істотна адрозьніваюцца ад сучасных літоўцаў. Як тут разьвязаць пэўную супярэчнасьць?
— Калі мова ідзе пра тысячагодзьдзі, дык мы гаворым не пра літоўцаў, а пра так званых балтаў, але я так далёка не сягаю. Проста літаратурная беларуская мова ўзьнікла на тэрыторыі, на якой жылі і яшчэ цяпер жывуць беларусы і літоўцы. Найбліжэйшая літаратурнай мове гаворка — гэта гаворка Астравеччыны, дзе літоўцы яшчэ і сёньня жывуць. Прычым мова ідзе пра тэрыторыю цяперашняй Рэспублікі Беларусь. Ёсьць рэальныя дасьледаваньні прафэсара Цыхуна, і тут я нічога не прыдумаў.
Проста на Віленшчыне, дзе канкрэтна славяне і балты (ці русіны і літоўцы) былі перамешаныя, узьнікла літаратурная беларуская мова. Падкрэсьліваю — літаратурная. І гэта адбылося, фактычна, у наш час, прынамсі, у час маіх дзядоў, а ня тысячу ці дзьве тысячы гадоў таму.
https://smarturl.click/MAzp— У сваёй сёлетняй лекцыі пра Беларусь амэрыканскі гісторык Тымаці Снайдэр заявіў, што нацыя — гэта нешта старое, і нешта новае адначасова. Ты таксама ў сваёй кнізе, пішучы пра нейкія працэсы, пачынаючы ад ХІІІ стагодзьдзя, лёгка ўжываеш тэрмін «Беларусь». Напрыклад, ты пішаш: «Увядзеньне ў беларускую культуру заходніх элемэнтаў паскорылася ў часы Рэфармацыі». Дык можам мы, як нацыя, пры поглядзе на сваё мінулае са зваротнай сілай называць сваю радзіму і сваіх продкаў Беларусьсю і беларусамі, як я, дарэчы, прапаноўваў у сваіх кнігах пра Скарыну і пра Каліноўскага?
— Нацыя сягае сваім каранямі вельмі глыбока. Усе нацыі так робяць блізка нас. Скажам, латышы або, трошкі далей, славакі. Гэта нацыі, якія вельмі доўга не існавалі, як сьвядомыя нацыі, ня мелі менавіта сваёй дзяржаўнасьці. А ў нас жа дзяржаўнасьць была. Я лічу Вялікае Княства Літоўскае і нашай дзяржавай, але таму, што мы нашчадкі таксама і літоўцаў. Не ў такой ступені, як русінаў, бо асноўная частка нашых продкаў — гэта даўнія русіны. Але ж бяз гэтага літоўскага кампанэнту беларуская нацыя ня ўзьнікла б.
— За апошні год колькасьць беларусаў у Літоўскай рэспубліцы зьменшылася прыблізна на 10 тысяч. Адзін аўтар у Фэйсбуку выказаўся пра гэта афарыстычна: «У вачах літоўцаў прабеглася чорная котка літвінізму». У нас на канале «Гісторыя на Свабодзе» пад рознымі відэа ёсьць тысячы і тысячы камэнтароў. І вось камэнтатары зь літоўскага боку кажуць, маўляў, гэта ня ваша дзяржава, вы былі заваяваныя, славянскія старажытнасьці ў археалёгіі Вільні — гэта палонныя, абслуга, рамесьнікі, якія абслугоўвалі двор вялікага князя, вы ня маеце да гэтага дачыненьня, бо былі заваяваныя, падбітыя. Як адказваць на такія сьцьвярджэньні?
— Ня мы, бо беларусаў не было. А русіны, можна лічыць, былі падбітыя, заваяваныя. Але ж мы таксама нашчадкі і літоўцаў. Я канкрэтна маю прапрабабку літоўку з-пад Коўні, а іншы нехта мае больш далёкія карані.
Але я яшчэ раз кажу. Мы тут маем дачыненьне з новай нацыяй, якая ўзьнікла са зьмешваньня русінаў і літоўцаў, і таму маем права і на спадчыну Кіеўскай Русі, і на спадчыну Вялікага Княства Літоўскага. Для мяне тут няма нічога супярэчнага. Адсюль якраз вельмі проста тлумачыць, чаму мы такія, а ня іншыя.
І пры тым ня веру, што літоўцаў палохае літвінізм, бо тыя, каму гэта трэба ведаць, ведаюць, што гэта вельмі маленькая група, гэта жменька людзей. Літоўцаў палохае русыфікацыя, бо тыя беларусы ў Літве гавораць па-расейску.
Форум